Sztolnia Królowa Luiza – część Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu, zlokalizowana w Zabrzu przy ul. Wolności i ul. Henryka Sienkiewicza w budynkach dawnej Kopalni Królowa Luiza (1791–1998).

Historia Kopalni Królowa Luiza

Sztolnia Luiza jest częścią założonej w 1791 r. kopalni węgla kamiennego Kopalnia Kopalnia Luiza już w 1816 pozyskiwała łącznie 25% całego wydobycia węgla na Górnym Śląsku. W 1842 r. po ukończeniu szybu „Dechen” rozpoczęto eksploatację pokładów węgla zalegających poniżej Głównej Kluczowej Sztolni Dziedzicznej. W 1846 r. kopalnia otrzymała jedną z pierwszych na Górnym Śląsku bocznic kolejowych. W 1898 roku „Królowa Luiza” osiągnęła wydobycie na poziomie 3,3 miliona ton węgla, zatrudniając 8,5 tysiąca górników. . W 1929 r. przedsiębiorstwo zostało podzielone na dwie samodzielne kopalnie – „Królowa Luiza Zachód” i „Królowa Luiza Wschód” dostarczające razem 2,6 mln t węgla.

Po II Wojnie Światowej kopalnie „Królowa Luiza Zachód” i „Królowa Luiza Wschód” otrzymały one nazwy „Zabrze-Zachód” i Zabrze-Wschód”. W kwietniu 1957 r. obydwie kopalnie połączono w jeden zakład KWK „Zabrze”. W 1962 r., dzięki zastosowaniu nowoczesnego kombajnu ścianowego i opracowaniu szczególnej organizacji pracy, osiągnięto rekordowe dobowe wydobycie. Ten sposób wydobycia otrzymał w polskim górnictwie nazwę „ściany Zabrze”, a system organizacji pracy nazwano „systemem Zabrze”. .

W styczniu 1976 r. połączono kopalnie „Zabrze” i „Bielszowice” w jedno przedsiębiorstwo górnicze, które otrzymało nazwę KWK „Zabrze”. Połączone zakłady zatrudniały 10 tys. pracowników i wydobywały 6 mln t węgla. W 1987 roku kopalnia „Zabrze-Bielszowice” zatrudniała łącznie prawie 12 tysięcy osób i wydobywała 5 mln t węgla. Należała wówczas do największych kopalni pracujących w polskim górnictwie węglowym. W 1998 r. po 207 latach działalności kopalnia „Zabrze” zaprzestała wydobycia węgla.

Historia Sztolni Królowa Luiza

Równolegle z działalnością wydobywczą, w historii dawnej „Królowej Luizy” doszło do zdarzeń rozpoczynających turystyczny rozdział w dziejach kopalni. Pierwsza w Polsce podziemna trasa turystyczna górnictwa węgla kamiennego została utworzona w czerwcu 1965 r. na Polu Zachodnim kopalni „Zabrze”. Miała spełniać rolę propagandową i zachęcać do pracy w górnictwie. Podziemną atrakcję nazywano „czarną Wieliczką”, jednak oficjalną nazwą był „Ośrodek Propagandy Górnictwa”, Co roku odwiedzało ją ponad 10 tys. zwiedzających. Z powodu problemów z utrzymaniem sieci podziemnych wyrobisk kopalnia zaprzestała działalności turystycznej w 1979 r.

W 1983 roku dyrekcja KWK „Zabrze – Bielszowice” podjęła decyzję budowy nowej sztolni szkoleniowo-propagandowej, którą połączono ze starymi wyrobiskami dawnej kopalni „Królowa Luiza”. Powstała wzorcowa sztolnia szkoleniowa. Otwarcie całego zespołu wyrobisk,  nastąpiło w grudniu 1985 r.

Działalność propagandowa, turystyczna i szkoleniowa prowadzona była do początku lat 90. Przez kolejne dwie dekady na terenie wyrobisk  funkcjonował oddział Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu – Skansen Górniczy „Królowa Luiza”. W zabytkowym kompleksie prowadzono ruch turystyczny oraz działalność muzealną. Skansen funkcjonował aż do roku 2011, kiedy to został poddany gruntownej rewitalizacji w ramach projektu Sztolni Królowa Luiza.

Sztolnia Królowa Luiza obecnie.

Sztolnia Królowa Luiza obejmuje zachowane obiekty i wyrobiska „Królowa Luiza” i Główną Kluczową Sztolnię Dziedziczną. Już wkrótce zostanie otwarta kolejna podziemna trasa turystyczna wiodąca przez Sztolnię. Obecnie można także zwiedzać rozbudowaną strefę naziemną, położoną przy Szybie „Carnall”. Obejmuje ona zabytkową Łaźnię Łańcuszkową kopalni „Królowa Luiza”, 100-letnią parową maszynę wyciągową oraz dwie wystawy tematyczne: „Kopalnia Edisona” i „Niezwykła historia”, opisujące losy największej ze śląskich kopalń oraz dzieje elektryfikacji i modernizacji rodzimego górnictwa węglowego. Możliwe jest także wejście na 31-metrową wieżę szybu „Carnall”.

Łaźnia
Łaźnia Łańcuszkowa Kopalni „Królowa Luiza” została wybudowana w 1890 roku i była pierwszym tego typu obiektem na Górnym Śląsku. Budynek służył górnikom jako zaplecze socjalne w postaci łaźni i szatni z charakterystycznymi hakami na łańcuchach, na których zostawiano odzież oraz rzeczy osobiste. We wnętrzu częściowo zachowała się oryginalna ceramika, system natrysków, a także fragment szatni z hakami i łańcuszkami oraz nitowany zbiornik wyrównawczy na wodę, zapewniający odpowiednie ciśnienie w prysznicach.

Maszyna parowa
Parowa maszyna wyciągowa znajdująca się na terenie kopalni „Królowa Luiza” jest szczytowym osiągnięciem technologicznym swojej epoki. Jest to urządzenie o mocy 2000 KM, wyprodukowane w 1915 r. przez Eisenhütte Prinz Rudolfh w niemieckim Dülmen. Udało się ją zachować w stanie czynnym do dnia dzisiejszego a do 1990 r. obsługiwała szyb o głębokości 503 m.

Wystawy
„Niezwykła historia. Kopalnia Królowa Luiza w latach 1791-1998″ to wystawa, która ukazuje 200 lat z historii kopalni za pomocą pięciu stanowisk, poświęconych głównym etapom w dziejach zakładu, od powstania aż do likwidacji. Jednym z głównych eksponatów wystawy jest zabytkowa ponad 60-tonowa sprężarka wybudowana w brytyjskim Birmingham.

Wystawa „Kopalnia Edisona” przypomina o początkach elektryfikacji w górnictwie i pokazuje, jak zmieniały się górnicze urządzenia elektryczne. Większość prezentowanych na wystawie urządzeń elektrycznych i pomiarowych pochodzi z lat 1900 – 1920. Najokazalszym eksponatem jest zabytkowa rozdzielnia średniego napięcia. Możliwe jest także wejście na 31-metrową wieżę wyciągową szybu, z której rozpościera się panorama Górnego Śląska.

Historia ogrodu botanicznego w Zabrzu

Miejski Ogród Botaniczny jest położony w śródmieściu Zabrza. Inicjatorem i projektantem Ogrodu w Zabrzu był pochodzący z Halle dyplomowany inspektor budownictwa ogrodniczego Fritz Berckling. Miejscem, które wybrano pod założenie ogrodu botanicznego był teren należący do jednej z dwóch cegielni miejskich, znajdującym się obok oddanego do użytku w 1933 roku wielkiego kompleksu sportowego ze stadionem piłkarskim. P założeniach miał to być wzorcowy ogród botaniczny niemieckiej części Górnego Śląska. Ogród zaprojektowano na planie nieregularnego czworoboku o powierzchni około 3 ha.

Po zakończeniu działań wojennych Ogród Botaniczny przejęły Plantacje Miejskie. Połowa drzewostanu była kompletnie zniszczona, a teren ogrodu zdewastowany. Odbudowa zniszczeń objęła głównie roślinność i szklarnie. Ogólny układ ogrodu pozostał w zasadzie niezmieniony. W latach 1947–1953 rozbudowano fragment terenu o powierzchni 2 ha oraz palmiarnię. W 1957 roku sporządzono pierwszy po II wojnie światowej wykaz roślin naczyniowych rosnących w ogrodzie. Na jego podstawie oznakowano drzewa i krzewy tabliczkami informującymi o nazwie łacińskiej i polskiej.

Od 1 lipca 1997 roku Miejski Ogród Botaniczny został wyodrębniony z Miejskiego Przedsiębiorstwa Gospodarki Komunalnej i usamodzielnił się jako zakład budżetowy z własnym statutem, a od 1 stycznia 2000 roku jest miejską jednostką budżetową. W chwili obecnej po pomiarach geodezyjnych, ogród ma kształt nieregularnego wieloboku i zajmuje powierzchnię ok. 6,5 ha

Układ przestrzenny ogrodu botanicznego w Zabrzu

Ogród botaniczny został podzielony na: część botaniczną, parkową, plac zabaw oraz tereny gospodarcze ze szklarniami i palmiarnią.

Część botaniczna  nawiązuje do ogrodów w stylu francuskim. Kwatery są przedzielone żywopłotem a dominującym motywem jest regularność i geometryczne kształty. Zupełnie odmienną stylowo  jest tzw. część parkowa, która podobnie jak ogrody angielskie ma założenia typu krajobrazowego. Obserwujemy tu odejście od geometrii na rzecz swobody i naturalnego krajobrazu. Styl tego miejsca podkreśla malowniczy staw otoczony wierzbami. Jest to miejsce idealne dla romantyków szukających cichych zakątków.

Plac zabaw dla dzieci znajduje się w środkowej części Ogrodu. Posiada piaskownicę i kilka urządzeń zabawowych (zjeżdżalnię, huśtawki, bujaczki), są także ławki i oryginalne fotele z pni drzew.

W rogu ulic Piłsudskiego i Botanicznej znajduje się sektor, w którym również można się dopatrzyć cech kompozycyjnych typu krajobrazowego. Są tu dwa stawy naturalne, oraz sztuczne oczko wodne z wyspą pośrodku. Oczko jest połączone strumykiem ze znajdującym się w pobliżu alpinarium. Jest to miejsce szczególnie ulubione przez młode pary, które chętnie robią sobie tutaj zdjęcia. Tuż obok znajdują się zabudowania gospodarcze z budynkiem administracyjnym oraz szklarnie W 2014-tym roku, w północnej części ogrodu powstał ogród wschodni nazwany „Ogrodem Pięciu Świec”. Sporo tam roślin pochodzących z Dalekiego Wschodu, szczególnie Japonii.